گنبد چشم‌نوازش به نذر پادشاهی در چند قرن پیش مطلا شده است. لوستر و چلچراغش را ارادتمندانی از شهرهای دور و نزدیک نذر کرده‌اند، برنج مهمانسرایش نذر آن بازاری سرمایه‌دار است و بار چای چایخانه‌اش که تن به تن تخلیه می‌شود هم ناذر دارد.
خلاصه که داستان متر به متر، کاشی به کاشی، آجر به آجر و تمام خدمات این صحن‌وسرای قدسی از همین جنس نذر و وقف‌هاست که در آن‌ها قصه‌ها نهفته است، و مرور همه روایت‌ها، فرصتی تا بی‌نهایت را طلب می‌کند. اما برای سفر در تاریخ باید از یک جایی شروع کرد. در همین راستا برخی از دانشجویان و فعالان مشهدی روز میلاد امام محمدباقر(ع) به همت اداره کل نذورات آستان قدس رضوی در حرم مطهر حاضر شدند تا روایت شکل‌گیری برخی فضاها و بناهای حرم مطهر را بشنوند.
نذر؛ سرچشمه شکل‌گیری بناها
هر آنچه در بساط وسیع آستان قدس رضوی و حرم‌مطهر رضوی به چشم می‌خورد، برآمده از نذر و وقف دلدادگان حضرت رضا(ع) است. آنان که به عشق حضرتش از زمین چندهزار متری تا اسکناس چندهزارتومانی را تقدیم حضرت(ع) می‌کنند. داستان اقدامات عمرانی حرم مطهر هم از همین جنس است و آدم‌های مختلف از گذشته دور تا همین دهه‌های معاصر با نذورات و هدایای خود زمینه شکل‌گیری بنای باشکوه حرم مطهر رضوی را فراهم کرده‌اند.
مرتضی کلانتر، کارشناس حرم‌شناس که در تور دو ساعته این گروه با آن‌ها همراه است، موضوع نذر را در شروع صحبتش می‌آورد و می‌گوید: «همه فضاهای حرم مطهر از درآمد نذر و وقف ایجاد شده است، چراکه درآمد آستان قدس رضوی به این شکل تأمین می‌شود. در این میان برخی بناها هستند که بر پایه نذر شکل گرفته‌اند. به عنوان مثال شخصیتی نذر کرده اگر سلامتی عزیزش را دوباره شاهد باشد، بنایی بسازد یا هزینه یک اقدام عمرانی را تقبل کند».
ساعت آلمانی، نذر سلامتی
نخستین قدم‌ها را همراه اعضای این گروه در ورودی بالاخیابان برمی‌داریم و در مقابل ورودی صحن انقلاب اسلامی توقف می‌کنیم. درست جایی که بالای سر ما «ساعت معاون» به چشم می‌خورد. ساعتی که هر یک‌ربع صدای آونگش در فضای حرم مطهر به گوش می‌رسد.
عبدالحسین معاون، حدود ۷۰ سال پیش گرفتار بیماری شد. این مرد که به جایگاه ویژه حضرت رضا(ع) نزد خداوند ایمان داشت، نذر کرد اگر سلامتی‌اش را دوباره بدست بیاورد، ساعتی ارزشمند را تقدیم بارگاه حضرت(ع) کند.
خداوند سلامتی را به او عطا کرد و حاج‌عبدالحسین معاون بر عهد خود ماند، سفارش ساخت ساعت را داد. این ساعت در هامبورگ آلمان ساخته شد، با کشتی فرستاده شد، از آب گذشت و در قطعه‌ای از بهشت، بر ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی جای گرفت. همچنین با توجه به اسم ناذرش، ساعت معاون نام گرفت.
پناه آوردن شاه مملکت به شاه خراسان
پادشاه مُلک و مملکت هم که باشی کارت به شاه خراسان می‌افتد. این نکته در نذری نهفته است که از شرط آن، نخستین طلاکاری گنبد حرم مطهر حضرت رضا(ع) برآمده است. مرتضی کلانتر در وصف این نذر توضیحاتی را برای گروه حاضر ارائه می‌دهد. او با اشاره به پناه آوردن و تمسک جستن شاهان به امام هشتم شیعیان(ع) می‌گوید: «شاه‌طهماسب اول که دومین پادشاه صفوی بود در شرق کشور مشکل بزرگی داشت، ازبک‌ها از مرزهای شرقی به مشهد و هرات دست درازی می‌کردند و این خطه را مورد غارت‌های پی‌درپی قرار می‌دادند. پادشاه جوان نذر کرد اگر به یاری خدا و شفاعت حضرت(ع) این غائله را بخواباند گنبد اصلی حرم مطهر را طلاکاری کند».
همین طور هم شد، شاه جوان از شر ازبک‌ها خلاص شد و سر عهدش با امام ماند و اولین گنبد طلای حرم مطهر شکل گرفت که در جهان اسلام بنایی متفاوت و در خور تحسین بود.
رسم دیرین نقاره‌زنی با ورود کرنا
در نقطه‌ای متقارن با برج ساعت در صحن عتیق، نقاره‌خانه حرم مطهر رضوی واقع شده است. بنایی بر بلندای ایوان شرقی که ظاهرش چشم‌نواز است و صدایش به هنگام طلوع و غروب خورشید گوش‌نواز.
این رسم دیرینه که از قضا در صبح میلاد حضرت امام محمدباقر(ع) چشم و گوش اعضای گروه و زائران را هم دزدیده است با یک نذر از حرم مطهر سردرآورده است.
مرتضی کلانتر توضیح می‌دهد: «میرزاابوالقاسم بابر از نوادگان تیمور بود که دچار بیماری سختی شد. او در رنج بیماری نذر کرد اگر شفا یابد و دوباره توان زندگی کردن یابد، کَرنا را به مشهد و حرم مطهر بیاورد. خداوند سلامتی را به او هدیه داد و میرزاابوالقاسم به عهد خود وفا کرد. این ساز را به مشهد آورد و در پشت‌بام‌های اطراف حرم نقاره‌زنی پا گرفت، در ادامه و در دوره صفویان این سنت زیبا به داخل حرم مطهر راه یافت».
صدای نقاره‌زنی هر روز پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب خورشید طنین‌انداز می‌شود. صبح‌های عید و میلاد ائمه اطهار(ع) و نوروز و سحرهای ماه مبارک هم این رسم برپاست.
صحن آزادی، ساخته شاه قجری
فتحعلی‌شاه دیگر پادشاه ایران بود که به وقت درماندگی در امور مملکت به شاه خراسان پناه آورد و از امام رضا(ع) طلب یاری کرد. در دوره حکومت این شاه قاجار تحرکاتی در هرات علیه حاکمیت ایران شکل گرفته بود. انگلیسی‌ها با فتنه در پی تحریک والی علیه پادشاه بودند. در این زمان اوضاع از کنترل فتحعلی‌شاه خارج شده بود و او ساخت یک صحن و یک در طلا برای حرم مطهر رضوی را شرط نذر پیروزی‌اش است. او به حضرت رضا(ع) متوسل شد تا لشکرش را پیش خداوند شفاعت کند.
به این ترتیب بود که شاه قاجاری از این مرحله گذر کرد و تسلطی بیش از گذشته بر امور مملکت یافت. به گفته مرتضی کلانتر در این زمان بود که فتحعلی‌شاه ساخت صحن آزادی را آغاز کرد و در نهایت این مکان متبرکه در زمان ناصرالدین‌شاه کامل شد.
بوی خوشِ عود از گوشه صحن کوثر می‌آید
ایستگاه آخر این گروه، یک اتاق است در صحن کوثر، این بنا قدمت زیادی ندارد اما خدمتی که در آن شکل می‌گیرد، قدمتی چهار قرنی دارد.
به گفته مرتضی کلانتر، سنت عودسوزی و یا اسپند دود کردن به ۴۰۰ سال پیش برمی‌گردد و در همه این مدت، این رسم برقرار بوده است. جای عودسوزهای مسی سنگین قدیمی را عودسوزهایی از جنس ورشو گرفته است و خادمانی هنوز هم با این ابزار در اماکن متبرکه قدم می‌زنند و حال زائران را بهتر می‌کنند.
نذر در این رسم دیرینه بارگاه منور رضوی هم نهفته است. آن‌طور که در همه این سال‌ها اسپند و عود این فضا توسط دلدادگان حضرت(ع) تأمین شده و یا مبالغی برای تهیه ابزار و مواد لازم در این بخش اهدا شده است.
نظر شما